Senin, 10 September 2012

dg Lira - CARITA KAREBAKU

                                                       Carita Karebaku

Parallui kupauang ana'-ana'ku iareka kucaritangi tallasa'ku ri wattungku caddi-caddi. Ikau ana' kamma-kammaya anne upa' sikaliko, jaimi kanre-kanreang akkulle nuballi na nukanre. Katte tau rioloa lameji nipare' kanre-kanreang tongjaki, punna kanre biralle anjo podeng angnganreki baribbasa'na, banggina tenamo.

Ana' kamma kammaya anne punna cini'mo olo' ri jukuka tanakangreami. Anjo jukuka katte rioloa juku' kannassai' nikadokang juku' nassa nia' olo'na, pila' nitunui pila' massiki assulu' oloka nanikanre tongja siagang kanre biralle ka tena maraeng.

Lompo lompoa' sikedde appikirima' angkana apa na kujama na'kungnganre siangang amma'ku. Eroka' mange anjama na tena jama-jamaang, eroka' mange a'balu'-balu' na tena modalaku', jari tenamo kugassing angkana apa nakugaukang. Sikalinna nia' pinggawa akkio' tau anjama ammeppe' batu eja, sanggenna alusu', ka nanipareki simeng. Jari riolo antu batu ejaji nipare' simeng, jari lampami anjama se're kampong.

Ri jalan Andi Tonro' jari gajia' tena nitarima doe', berasa'ji nitarima, lalangna se're tau annang litere' siminggu nitarima. Jari nakke sampolo anrua litere' ka rua siagang amma'ku. Tena sallo kunjama garringa', bambanga', jari amma'ku mami a'lampa anjama kaleng-kalenna. Punna lampamo anjama amma'ku appallu kanre ta'sekedde natangangma' kanre ri piringa tassikedde, ka tena doe' nipaballi juku' jari ce'laji bawang naminja kanre nikaddokang. Jari punna ammotere'mo amma'ku anjama napangerangangma' taipa tassibatu nampa naeba caddi-caddi napasigarui golla eja nampa nasareanga' kanrei.

Kammami anne Caritangku wattungku caddi-caddi.               dg Lira  2005

3 Carita pakea harupu' k


LAGALAGARREK

   Ri sekre pakrasangang niak sitau guru niareng I Nurung, taklalo jaina santarina (anak gurunna).
   Niakmo sekre allo na nasuro anak gurunna massing anngerang sekre carita kaallak-allak iareka appakamelek-meleke. Nakanamo ri anak gurunna: "Ammuko massing anngerangko sekre carita kaallak-allak, manna naballe-balle mamo, nampa massing nupau ri dallekangku. Inai kaminang kaallak-allak caritanna kusarei apa-apa (hadia)."
   Nakana ngasemmo anak gurunna: "Iek, bajikmi."
   Ammuko barikbasak dudu niak ngasemmi ri ballak pangngajianna. Nakanamo gurunna: "Massing niakmo nuerang carita kamma kujanjiangaki subanngi." Appiwalimi anak gurunna, Iek, ka allak-allak ngasengi carita kueranga."
   Nakanamo gurunna. "Bajikmi punna kamma antu, mingka pak rupai janjinnu. Sisambe-sambeko mange ri dallekang ampaui caritanu anjo ka allak-allaka iareka appakamelek-meleka."
   Mangemi ri dallekang anak gurunna kaminang toaya. Nakanamo gurunna: "Pausai bedeng caritannu, nakulanngerek ka allak-allakna siagang appakamelek-melekna."
   Napakarammulami caritanna anjo santaria. "Subanngi, ri wattungku ammoterek battu ri panngajiangku, tikring sibuntuluk mamak ri aganga sitau tau lompo dudu na tinggi. Tinggina kamma passukkik langik. Ulunna anrapiki naik ri rammang keboka. Gutu-gutuna niak sekre kilometerek tinggina."
   Nakanamo gurunna: "Edede, ka allak-allak tojengi anjo taua." "Maeko pole ri dallekang sitau, "Kananna gurunna. Mangemi ri dallekang sitau santarina siagang angallena giok naparek-parek.
   Nakanamo anjo santari maka ruaya, Ri wattungku ammoterek subanngi, tikring ammutuluk mamak sibatu ballak taklalo lompona na tinggi. Tinggiang na tau nicaritaya sumpaeng. Lanri tinggina anjo ballaka, niak bayao nipaduluk battu rate ri buhunganna, na bokbok anjo bayaoa natabattuapa naung ri buttaya. Battui naung ri buttaya akkulle tommi attingkoko."
   Nakanamo gurunna: "Lakbipa pole ka allak-allakna anne caritannu. Maraengaseng ansambungi."
   Mangemi pole ri dallekang sitau santarina.
   Nakanamo anjo santari makatallua: "Subanngi ri wattungku mamak akkare-karena, tikring ammutuluk mamak tedong lompo dudu. UJung tanrukna bawang, kira-kira sirappa sangkarakna. Tasserek sai bedeng ante kammami lompona anjo tedonga."
    "Anne lakbiangang pole kaallak-allakna. Maraengaseng accarita," kananna gurunna.
    Mangemi pole ri dallekang sitau santarina. Appakarammulami accarita anne santari makaappaka siagang borrona.
    Nakana: "Subanngi nasuroak ammakku mange akboya kayu pappallu. Apaji na kulampamo akboya kaju, sanggenna bella lampaku assulukanna kamponga. Sanggenna mange ri tanngana romang lantanga. I lalang anjo romanga ammuntulukak sipokok pokok lada sannak dudu lompona. Rapponna bawang, sallomo tanruk tedong nicaritaya sumpaeng. Tasserek sai bedeng antekamma lompona anjo pokok ladaya."
    "Bajik sikali caritannu." Mangemi pole ri dallekang sitau santarina, nampa appakarammula accarita.
    Nakana: "Anne caritaku ka allak-allakangang na anjo sumpaeng caritaya ngaseng. Subanngi ri wattungku ammoterek, tikring nabattuiak lingu. Na kubattumo mange ri sekrea moncong lompo na tinggi. Kuambikmi anjo monconga nampa kuinroi. Tujuh bulangak akjappa anginroi anjo monconga, nampa akkulle kupitammui. Naia ka allak-allakna, anjo monconga nilambaki ri sipappak raukang sannak lompona siagang lakbuna na pintujung na pitammui anjo monconga."
    Nakanamo gurunna: "Ka allak-allak tojeng caritannu. Maraengaseng accarita." Mangemi ri dallekang santarina kaminang cakdia, I Dattuluk arenna. Nakanamo I Dattuluk: "Anjo sumpaeng caritanna agangku, memang appakamelek-melek ngasengi na balle-balle ngaseng. Jari tantu patanna carita, lakbipa appakamelek-melekna lakbitompa pole balle-ballena." Apaji nammakkalakmo gurunna, suarakmi pole tempaya.
    "Mingka, nakulle anne carita la kupaua appakamelek-melekangang pole siagang abballe-balleangang pole namaraenganga," kananna I Dattuluk ansambungi bicaranna. Ammakkalak ngasengi seng taua. Suarak tongi tempaya.
    Ammantangi seng sinampek I Dattuluk accarita, ampalaloi taua ngaseng ammakkalak. Lekbaki nasambungimi caritanna, "Subanngi, ri wattungku ammoterek kupinawang ngasengi agangku, anjo sumpaeng lebbaka accarita. Amminawangak ri bokona, kare-kare mae naolo. Mingka tena nacinikak, nasabak allambusijak mange ri ballakku nampa tenamo kuklampa-lampa. Tena kumange akjappa-jappa. Sumpaempa anne nampa assulukak ri ballakku allambusi mae. Na anne kamma niakmak anrinni sibuntuluk gurunta siagang ikambe ngaseng. Ri wattungku akjappa mae accinikak ri aganga sibatu ganrang lompo. Naia lompona, punna nitunrungi, tallung taungi addengong-dengong."
    "Balle-balle," kananna aganna ngaseng.
    "Memang balle-balle, ikau ngaseng pole angioiai, siagang ammakkalaka lakbiangang balle-ballenu," pappiwalinna I Dattuluk.
    Nakanamo gurunna: "angapa na nukana tau angioiai abballe-balleangang?"
    Appiwalimi I Dattuluk: "Memang, sabak nakana tau toaya nangaia allanngerek rupama: "Niak-niak bedeng, niak pissampulo bedeng balle rupanna, balleanngang tumangioia" ...
     

SULTAN HASANUDDIN

    Manggena nikana I Mannuntungi Daeng Mattola, Sultan Muhammad Said, somba makasampuloa allima ri Gowa. Ammakna nikana I Sakbe Lokmok Takontu, anak karaeng battu ri Laikang. Tanggalak 12 Januari 1631, ri bannginna Ahaka 12 Jumadil akhir 1040 na nilassukang antu Sultan Hasanuddin. Areng kalenne I Mallombasi, Pakdaenganna Daeng Mattawang, Pakkaraenganna Karaeng Bontomangape, Sultan Hasanuddin.
    Nampai umuruk ruampulo taung na nisaremo sekre jamang battalak ri manggena, iami antu anngassengi sikamma lampa-lampana pasisambunganna butta Gowa siagang pakrasangang maraenga. Nitannammi pole karaeng Tumakkajannangang. Iami anngasengi pattahanganna pakrasanganga. Ia tommi ampanngului sikontu anak karaenga, anak gallaranga, siagang tubarania, sollanna na naanuang nikanaya kabaraniang siagang pakmaik bajik.
    Ruampulo anrua taung umurukna I Mallombasi na nilantik somba ri Gowa, ansambeangi manggena. Iami napassamaturuki tumakbuttaya niangkak somba, lanri naanuanna sipak-sipak mabajika kammayami kabaranianga siagang kacaraddekanga, lambusuk pakmaika na kontu tojeng. Apaji na amang pakrasanganga na salewangammo katallassanna tumakbuttaya irawangang parentana Sultan Hasanuddin. Suarakmi pakdangganganga, anjari tommi lamung-lamunga.
    Kotana butta Gowa iami antu kota Mangkasarak nilawa ri siapaya jaina benteng pattahangang. Kammayami, Benteng Tallok, Benteng Ujungtana, Benteng Ujungpandang, Benteng Sombaopu, Benteng Panakkukang, Benteng Mariso, siagang siapaare jaina benteng cakdi. Benteng Sombaopumi napammantangi Sultan Hasanuddin.
    Iatommi anjo wattua na niak todong padangganna Kompania (Balandaya) battu mae akboya danggangang. Appakarammula ri Malaka sanggenna anraik ri Maluku. Napassai tumakbuttaya ampaknassai dangganganna nampa naballi lammorok.
    Erokmi pole nasambeang kakoasanna Sultan Hasanuddin. Apaji na sisalamo, kere-kere mae sibuntuluk tantarana sibunduki.
    Taung 1665 nappasaniasamo Sultan Hasanuddin akbilanngang kappalak pabunduk mange angkompongi bundukna Ambong anngewai Balandaya ri Maluku. Sibuntulukmi ri Butung kappalak pabundukna Gowa na kappalak pabundukna Balandaya. Anjo wattua taena sibeta na niaremmo Sultan Hasanuddin ri Balandaya "Jangang Lakina Butta i Raya", lanri baranina i lalang bunduk. Iami anne uru-uru bunduk lompona Gowa na Balandaya. Ri bokoanna niak inja tallu bunduk lompo iami antu ri taung 1660, ri taung 1667, siagang ri taung 1669.
    Ammari bunduka ri taung 1669, nasalaimi kakaraenganna Sultan Hasanuddin. Na nisambeammo ri anakna niarenga I Mappasomba. Sitaung ri bokoanna iami antu ri tanggalak 12 Juni 1670 nammaliammo Sultan Hasanuddin ri panngamaseanna Allah- Taala. Na niaremmo "Tumenanga ri Ballak Pangkana".
    Tanggalak 6 bulang sampulo assekre 1973 na nipaknannuangmo arenna anjari Pahlawan Nasional situruka surak kaputusanna Presiden Republik Indonesia No. 087/TK/1973.
     

AKLAMUNG-LAMUNG
 
    Pakboyang katallassanna taua ri kampong Anu, jaianngangi anjamaya butta. Punna narapikmo panjama-barakkang tenamo tau ammantang ri ballakna mangemi anjama tanana siagang kokonna. Niak ampisangi bingkunna, niak ampisangi pakjekona, niak todong anngembai tedonna iareka sapinna. Na lanri attojeng-tojenna taua anjoreng anjama butta, apaji natena nalekbak kakurangang ri kanre. Naciniki pammarenta kaniakkanna tumakbuttaya anjoreng, apparekmi sekre conto paklamung-lamungang naatoroka Jawatan Pertanian. Appaentemmi siapaare jaina ballak batu siagang paberek.
    Batena anjama butta tena nasangkamma batena pakamponga. Teai tedong napake appakjeko mingka oto, niareng trektor. Sannak sikali gassinna punna nipasitangarak kagassinganna tedonga iareka sapia. Najamaya tedong iareka sapi sibulang, kira-kira tallung alloji nalekbak. Naiya tosseng lamung-lamunna, sannak cokmokna nabajik batena akrappo, punna nipasicinik lamung-lamunna tumappakrasanganga. Lanri kammanami anjo na rua tallumo tumappakrasanganga mange ancinik-ciniki lamung-lamunna siagang akkutaknangi batena aklamung-lamung.
    Niakmo sekre wattu na sitabang niakna pajagana, na mange tumappakrasanganga ancinik-ciniki lamung-lamunna. Anjo pajamana tau bajik pakmaik ngaseng. Nangai napauang taua antekamma batena aklamung-lamung na jai wasselekna. Nipauammi angkana, anjo lamung-lamunga annganre tonji kamma taua. Punna kurang kanrena iamintu narosok, mingka punna lakbitongiseng, bassorok dudui alleang mate apakamma kanre. Kamma tonji taua, punna bassorokmo nannganre inja, kira-kira ante kamma kajarianna. Naiya kanrena lamung-lamung iamintu nikanaya pupuk. Naiya pupuka jai rupanna, kammayami pupuk kandang siagang pupuk buatang. Pupuk kandang, kammayai tai jarang, tai tedong, tai sapi siagang ri maraengannnaya pole. Pupuk hijau kammayami, lekok-lekok jappokamo lekokna sanggenna anjari butta. Pupuk buatang, kammayami pupuk ZA, pupuk TS, pupuk Urea, siagang ri maraengannaya pole. Punna bajik batena nijama butta la nilamungia siagang nisarena attojeng pupuk aklappi pinruangi iareka naklappi pintallung wasselekna. Apaji najaimo tau erok anturuki.
   

Jumat, 07 September 2012

Apa kajariang punna tena alimbubbu'?

Apa kajariang punna tena alimbubbu'? [AIT2.15]

Maka bajikangangi linoa punna/ebara' tena alimbubbu'? Pappiwalinna akkullei kamma, akkullei tena. Sitojengna apa anjo alimbubbuka? Naia alimbubbuka kajariangi battu ri buttaya iareka barang-barang maraengang kalotoroka rireppe'nami anjo caddi dudua/alusu' dudua nasanna' ringangna naribbakang anging, niareng alimbubbu'. Battu kere mae kajariang alimbubbuka? Anjo limbubbuka battui ri lamung-lamung matea iareka olo'-olo' matea, ce'la tamparang, kassi' tamparang, au bulu' a'lappoka iareka au pattunuang kayu iareka napattunuang batu.
Sitojengna alimbubbuka tenaja najai niparalluang iareka nikeroki. Mingka nia' todong angngerang kanang-kanang mange ri linoa. Kammayami punna ta'bassara'/ammumba alloa iareka nasa'ra' alloa pila' kanang-kanangi punn jai alimbubbu' a'donteng-donteng ri allaka nataba singara' dontengna alimbubbuka irateanna rammanga, nasilo mata allo karueng akkullei nicini' tassinampere'. Singara'na alloa simmara'-maraengi nicin' ri tasse're-se're pammentengang. Punna ero' labu alloa ejai nicini' nasaba' iaminjo singara' kalabbusang kacinikang punna labu dudumo alloa.
Matu-matunna alimbubbuka poleng, ri kajarianna bosia. Rammanga tena nalomo-lomo a'jari bosi punna tena je'ne'. Iami saba'na rammanga, naninringa, bisia kajariangi battu ri alimbubbu' narokoka je'ne'. 28 September 2003 H.A. Hannani

Angngapa na tena nasikamma rammanga a'jari ngasengi bosi? [AIT2.10]

Lebbakamako niribbakang kappala' ribba' allaloi rammanga iareka nunia' ri pammantangang tinggia ri coppo' moncong ri alla'na rammanga niaka ri ampi'nu? Punna lebba'ko tantumi nuisseng nikanaya rammang iamintu passe'reannai saliuka.
Kamma nuissenga ri allaka tulusu' nia' saliu'. Punna timoroki pila' jai siliu' ri allaka nasaba' sarringna bambanga. Na punna jari saliu' ri allaka naungi sikedde' bambanga anjarimi saliuka naninring iamintu saliu' a'dontenga a'jari je'ne' alusu' a'lise'-lisere' niarenga saturasi. Jari sikedde'ji bambanga naung ri pammantangang tinggia kuranga bambangna kajariangmi rammanga. Luluna je'neka a'nassai a'jari donteng je'ne' takkullea nirekeng jaina.
Apa kajariang punna dontengna je'neka sibuntulu' bambang, dontengna je'neka a'lului ammotere' tenami rammanga. Iami anjo saba'na tappinra-pinra pare'na rammanga. Je'neka lalang rammang tappinra umbu, saliuka a'jari naninring, naninring nataba bambang ammotereki a'jari umbu, kammami anjo kajarianna ma'nannungang.
Donteng je'neka ri rammanga punna battalaki kajariangi ta'beso' naung. Pila' naung pila' naung sipaggang nataba bambang a'jaria seng umbu, tenamo na'jari bosi tugguru' naung ri battaya.
Mingka ante' kamma tosseng punna sannaki dingingna irawanganna rammanga iareka anginga sanna' basa? Donteng je'neka tena na'jari umbu, mingka a'nassai pila' jai. Napassabaki battala'na pila' sarring tongi pa'beso'na buttaya, tugguru'mi naung a'lise'-lisere' na niarengmo bosi.
30 September 2003 H.A. Hannani


Antekamma katallasanna kaluaraya? [AIT2.67]

Nia' se're katallasang olo'-olo' kaalla'-alla' katallasanna ri linoa iamintu katallasanna kaluaraya, nia' tong angngarengi bere-bere. Nia' labbi 3500 rupanna kaluaraya, nakkulle nibuntulu' sibatu lino.
Iangasengna kaluaraya ere'ji singkamma pare'na sisalaya pare'naji, nia' lompo nia' caddi. Kaluaraya nia' 0,15 senti sanggenna 5 senti labbuna. Iangaseng kaluaraya tallasa'na a'gompo-gompoi, battuanna teai sisa'la'-sa'la' sipa'agangang. Mingka nia' passimmaraengang batena tallasa' tassirupa-tassirupa kaluara.
Sala se're katallasang kaluara kaminang kaalla'-alla' iamintu nikanaya “kaluara pasukang.” Kaluara kammaya anne angnganrei olo'-olo' attallasa'. Ri Afrika nia' kaluara pasukang niareng kaluara palla' pa'mai'. Kaluara kammaya anne ri tangnganai assabbua kaluara a'lolo' nanampa ammuno iareka nanakanre sikamma olo'-olo' niaka ri dallekanna narumpa'.
Nakulle nukana antekamma kaluara caddi-caddia akkulle ammuno olo'-olo' lompo niaka narumpa'? Nalanri jaina assabbui jari sannaki nipa'lilianna ri olo'-olo' maraeng manna olo'-olo' lompo. Jari punna nia' olo'-olo' narumpa' tena nakkulle gio' nibunoi nampa nikanre ri kaluaraya, ebara'na katingalo, buaja iareka na singa loko' niaka narumpa'.
Kaluara pasukanga ri Amerika olo'-olo' caddiaji nakanre niareng tongi “kaluara legiun” [legiun battuanna assabbu-sabbu]. Kaluara kammaya akkullei nigappa ri Amerika Serikat, Amerika Tangnga, Amerika Salatang. Kaluara kammaya anne assabbu tongi siagang. Ri Meksiko punna niaki kaluara kammaya a'lampa ngasengi taua ri balla'na napalaloi kaluara ammuno kulipasa', balao, buncini' niaka ri balla'. Jari punna motere'mo patanna balla' tangkasa'mi ri olo'-olo' pannanraki.
Nuissengji angkana nia' kaluara ammake aata? Iamintu kaluara Amazon. Pajama-jamana kaluara Amazon sorodadui, jari tena nakkule a'boya kanre iareka tena nammarakai ana'. Lanri kammanami nanjakkala' kaluara maraeng napa'jari aata poro anjamai jamaang a'boyang kanrea.
Kaluara Amazonga a'boyai ru'mung kaluara le'leng nampa nabuno anrongna, bayaona nalalingi mange ri ru'mungna naboli' sanggenna bobbo'. Punna bobbo'mo iaminjo napa'jari aata ri ru'mungna kaluara Amazona. 29 September 2003 H.A. Hannani


Apa nikana okulasi? [AIT2.32]

Akkullekai se'rea poko'-poko' a'rappo maraeng? Akkullei lanri nia'na okulasi/pasidakki' poko'. Punna nia' tangke taipa accu'la' nipadakki' ri poko' jammu nabaji' sidakki'na akkullei tangke taipaya accu'la'. Rapponna akkullei jari ruang rupa taipa siagang rappo jammu.
Akkulle tongi poko' sapiri a'rappo kanare siagang sapiri, iareka poko' lemo siagang camba akkullei a'rappo lemo. Naia okulasia akkullei appa'jari lamung-lamung kaalla'-alla', manna kammaya okulasia sannaki matu-matunna ri lamung-lamung terasaka agrikultura.
Passawalang nagappaya pakokoa akkullei lamung-lamung beruna angngerangi assele' singkamma lamung-lamung a'jaria anrong okulasi.
Jai panggaukang nipake appadakki' cu'la' lamung-lamung mange ri lamung-lamung maraeng mingka nia' ruang rupa panggaukang tena nakkulle nikaluppai. Uru-uruna akkullea nipasidakki' poko' iaji lamung-lamung singrupaya kajarianna massing singrupa kayunna. Ebara'na taipa siagang jammu, kanare siagaing sapiri. Tena nakkulle kanare na taipa iareka sapiri na jammu.
Maka rua, lapisi kayunna poko' anronga sisero baji'pi siagang kayunna cu'la' nipadakkika, battuanna sikanrepi gattana kayunna ia rua nampa akkulle accu'la'.
Jari jai panggaukang okulasi appakammula appadakki' cu'la' ri poko' anronga iareka nannyambung pangke lompo mange ri kayu sappea antongkoki loko'na poko' kayua.
Nia' tongmo kajariang nikana cangkokang/nipasidakki', ri olo'-oloka ebara'na mata nipadakki' ri tumpanga, balaoa, iareka miong cina. Tucaraddeka nagaukang tongmi annyambei buku tau tepo' natabaya panra' nisambei buku maraeng; ebara'na buku ka'muru panraka nisambei buku maraeng appare' ka'muru beru. Kammaya tongpa bukkuleng nakanrea pepe' nisambei bukkuleng maraeng, nakatongkokang bukkuleng lebbaka panra'. 28 September 2003 H.A. Hannani

Kere nikana bunga batu koral? [AIT2.21]

Bunga batua se're tongi cini'-cinikang kanang-kanang minang gagga ri linoa. Cini' sai bunga batu ejaya nipare'mi pa'belo-belo pakarammula battu riolo anjo mae. Mingka nia' poleng pau-pauanna tau rioloa amminawang ri bunga batua.
Tau Romaya anggentungi sipolong bunga batu ri kallongna ana'-ana'na napare' pannyongka bala, napatappaki poleng bunga batua akkullei appamari garring. Ri sipaggangna Itali bunga batua nipareki pabbongka mata jaddala' iareka mata kodi. Naia kaminang a'jaria gau' niparipa'mai' akkullena bunga batua a'jari liukang iareka gusung ampinrai pare'na linoa.
Antekamma kajaianna bunga batua koral? Bunga batua kajaianna battui ri olo'-olo' tamparanga caddi-caddi singkamma rupanna sango-sango appangke-pangke ri cappa'na. Pangkenna napassuluki singkamma gatta appita', iaminjo gattana a'donteng a'jari singkamma mangko'-mangko' napattimboi cu'la' bunga batu.
Natunggala' bunga batua toami runtungi seng attimboi sedeng bunga batu loloa silebba'-lebbasa' sanggenna attambung-tambung ri sa'rinna batu karang niaka. Pila' sallo pila' sallo pila' luaraki pattimboanna sanggenna nai' attompo' je'ne' appa'jari gusung sanggenna sallang a'jari liukung.
Olo'-olo' tamparang kammaya anne jai nigappa ri tamparang bambanga je'ne'na, kammayami ri Pasifik Selatan, Samudera Hindia, Mediterania, siagang ri Florida, Meksiko, siagang Hindia Barat.
Kajarianna bunga batu parallua niisseng, nikanaya “Gusung biring” iamintu bunga batu a'jaria gusung/liukang sisambunga biring tamparang sanggenna attangnga tamparang sisambung-sambung. “Gusung pannyangga”attimboi ri tamparang akkale-kale tena nasiambung biringna tamparanga, biasa tongi niareng “Gusung tangnga.” Nia' gusung pannyangga lompo niisseng (Gusung Lompo/Great Barrier Reef) attimboi ri Queensland, Australia, labbuna 2.027 km. battu biring tamparang assulu' ri tamparanga.
Nia' todong gusung niareng “Gusung Cincing”,timbona a'boddongi nassabang tangngana kamma cincing pare'na. 30 September 2003 H.A. Hannani

Nabbi Adam


Nipa'jarina tau bungasaka
Anne caritanna nabbi Adam battu ri kitta' Taurat Pa'jariang. Ri anjo kittaka ta'ukiri' batena Karaeng Alla-taala a'pa'jari langi' siagang linoa ilalang annang allo. Ri allo maka annangna na'pa'jari tau bungasaka, iamintu Adam.
A'paumi Alla-taala: “Lakupa'jarimi rupa taua sinrapang kalengku na tanja'ku, na ia langkuasai juku' ri tamparanga siagang jangang-jangang ri langika na olo'-olo' a'lemeka na anu a'jappaya ri linoa.”
Kammami anjo na Alla-taala a'pa'jari rupa tau sinrapangna. napa'jarii bura'ne siagang baine singkammana kalenna tongji. Nabarakkakimi na nakana­mo Alla-taala: “Ammana'ko nu'cucu-cucu na nukatambaang; pirassiimi linoa nanukuasaimo. Kuasai tongmi juku' ri tamparanga na jangang-jangang ri langika siagang sikuntuna olo'-oloka.”
Nakana poeng Alla-taala: “Langngere'mi, kusareang ngaseng­ko lamung-lamung a'lisereka ri sibatu lino siagang sikuntu rappo kayua; iami anjo kanre-kanreangnu. Na ri iangasengna olo'-olo' ri linoa siagang jangang-jangang ri langika, iamintu ri sikuntu anu a'nyawaya, ruku' siagang lamung-lamung kusareang anjari kanre-kanreangna."
Nakammamo anjo. Sanna' nangaina nacini' Alla-taala iangaseng lebbaka napa'jari. Allallomi bangngia, allallo tongmi alloa, iami anjo allo maka annanga.                                                            Pa'jariang 1:26-31
Koko Eden
Kammami anne caritanna langi' siagang linoa ri nipa'jarina. Ri napa'jari­na Karaeng Alla-taala lino siagang langi' tenapa cu'la' na tena tongpa lamung-lamung ri linoa, nasaba' tenapa na'paturung Karaeng Alla-taala bosi naung mae ri linoa, na tena tongpa tau lanjamai anjo buttaya; nia'mo je'ne' assulu' battu ri buttaya lambasai linoa. Nanapa'jarimo Karaeng Alla-taala rupa tau battu ri limpurang buttaya, nampa natuiki ka'murungna nyawa pa'paka­tallasa', na a'tallasa'mi anjo taua.
Na'pare'mo Karaeng Alla-taala koko anjoreng ri bageang pammum­baang­na alloa arengna Eden; anjorengmi napamantang tau napa'jaria. Napatimbomi Karaeng Alla-taala a'rupa-rupa poko' kayu ri buttaya, gaggai nicini' siagang bajiki nikanre rapponna. Na poko' kayu pa'pa'tallasaka a'timbo tongi ri tang­nga­na anjo kokoa, na nia' poeng poko' kayu pa'pangngis­seng bajika nakodia.

Nia' binanga a'lo'loro' ri Eden lambasai anjo kokoa, na anjoreng ta'bage appaki binangaya. Arengna maka se'rea Pison, iamintu anu a'lo'loroka ri sibatuna butta Hawila, na anjoreng nia' bulaeng. (Na bulaeng battu anjorenga bajiki; anjoreng mange nia' todong singkamma kamannyang kajjala' ballinna na batu ako' poeng.) Arengna binanga maka ruaya Gihon, iamintu a'lo'loroki ri sibatuna butta Kusy. Arengna maka tallua Tigris, iamintu a'lo'loroki ri bageang rayangangna Asyur. Na maka appaka Efrat.
Naallemi Karaeng Alla-taala anjo taua na napamantang ri koko Eden lanjamai siagang lamparakaii. A'kanami Karaeng Alla-taala ri anjo taua: “Iangaseng poko' kayu niaka ri kokoa anne a'kullejako laluasa angkanrei rappona, iajia poko' kayu pa'pangngisseng bajika na kodia, tea laloko kanreii rapponna, nasaba' punna nukanrei, ma'nassa mateko."
Na nakanamo poeng Karaeng Alla-taala: “Tena sikali nabaji' taua a'tallasa' kale-kale. Lakuparekangi tau annulung singkammana na siratanga.”
Butta lebba' napa'jari Karaeng Alla-taala olo'-olo' ri linoa siagang jangang-jangang ri langika. Nanierangangmo taua iangasengna anjo, lanacini' antekamma lanaareng; na areng apa naarenganga anjo taua ri tasse're-se'rea olo'-olo', iami anjo areng tojengna. Anjomi taua angngarengi iangasengna olo'-olo' niparakaia na iangasengna jangang-jangang siagang iangasengna olo'-olo' lambara'.
Mingka kalenna tena nammuntulu' pannulung siratanga. Gara-gara anjo na Karaeng Alla-taala napa'tinro jannangi anjo taua; ri a'tinronamo, naallemi se're buku arusu'na, nampa natongko' assi batena. Na buku arusu' naallea napa'jari sitau baine, nanierangang mange anjo taua.
Nakanamo anjo taua: “Iami anne buku battu ri bukungku na assi battu ri assingku. Iami anjo na laniarengi baine, nasaba' nialle battu ri bura'ne.”
Lanri anjo na tasse'rea bura'ne lanasalaii manggena siagang amma'na na asse're bainenna, na rua-ruana anjari se're assi. Anjo tau ruaya bura'ne siagang baine assola'-assolaraki, na tena na'kasia' siri'-siri'. Pa'jariang 2:4b-25
Dorakana taua
Ularaka olo'-olo' kaminang caradde' ri sikuntuna olo'-olo' lambara' ri linoa napa'jaria Karaeng Alla-taala. A'kuta'nang­mi ularaka ri anjo bainea nakana: “Tojengji nakana Alla-taala: Iangasengna poko' kayu ri kokoa teako kanreii rappona?”
Na'pualimo anjo bainea: "Rappo kayu niaka ri kokoa anne a'kulleji kukanre, ruanna rappo kayu niaka ri tangnga kokoa. Tena napassareanga' Alla-taala angkanrei, manna anjamai anjo rappo kayua; punna kugaukangi, lamatea'.”
A'pualimi ularaka nakana: “Salai, tena cinikangnu lamate. Nakana kamma anjo Alla-taala nasaba' naissengmi angkana punna nukanrei anjo rappo kayua latassungkei pikkirangnu; na nu'jari singkammana Alla-taala tung­ngisseng­amo ri sesena anu bajika siagang kodia."
Ri nacini'namo anjo bainea rappo kayua bajiki nikanre siagang gaggai nicini', nampa poeng bajiki ka la'paka­tassungke pikkirang, iami anjo naalle tojengmi nakanre, nampa nasareang tongi bura'nenna turiampi'na, na nakanre tongmo. Ri nakanre­namo anjo rappo kayua, tassungke ngasengmi pikkirangna na nangngu'rangimo angkana assolaraki. Nangngallemo leko' kayu labba' na napare' pa'jempang.
Ri karu'-karuengna nalangngere'mi sa'ra dakkana Karaeng Alla-taala ri kokoa, na'cakkomo anjo tau ruaya ri alla'na poko' kayu ri kokoa anjo. Mingka nikio'mi anjo bura'nea ri Karaeng Alla-taala na nikuta'nang: “Oe kemaeko?”

A'pualimi: “Ie', Karaeng, ri kulangngere'ta nia' ri kokoa anne malla'ma' nasaba' assolaraka', iami anjo na ku'cakko.”
Nakanamo Karaenga: "Inai ampauangko angkana assolara'­ko? Ma'nassa nukanrei rappo kayu kupa'pisangkaanga."
A'pualimi anjo bura'nea: “Ie', anjo baine kipamaeanga', iami ansareanga' rappo kayua, na kukanrei.”
Iami anjo na nakanamo Karaeng Alla-taala ri bainea: “Apamo paeng nugaukang?”
A'pualimi anjo bainea nakana: "Ie', naballe-balleia' anjo ularaka, iami anjo na kukanrei."      Pa'jariang 3:1-13
Hukkungangna Alla-taala
Lebbaki nakana Alla-taala ri Adam siagang Hawa: “Punna tena nulangngereki kanangku, lamateko.” Sitojeng­na tena nalinta' mate anjo wattua, mingka tappu'mi pasi­sam­bung­angna siagang Alla-taala, singkamma­ tau matemo.
Lebbaki anjo a'paumi Karaeng Alla-taala ri ularaka nakana: “Lanri panggaukangnu anjo ikauji lammuntulu' pangngalarroi ri sikuntuna olo'-olo' niparakai manna poeng anu lambara'; la'leme' mamako na nusing­kamma anu angnganre alimbubbu' situntung tallasa'nu. Na ikau siagang anne bainea lakupa'jariko tuli sikabirisi, manna sossorangnu siagang sossorangna; na sossorangna lanukokkoki gutu-gutunna, mingka iami larappasaki ulunnu."
A'paumi poeng Alla-taala ri bainea: “Punna nutianang lakupakajai dudui kasusaangnu, na punna ammana'ko lapa'risi' duduko; mingka manna kamma anjo lanungaiji bura'nennu, na iami langkuasaiko.”
Nampa nakana ri anjo bura'nea: “Lanri nulangngere'­­na bainennu na nukanrei rappo kayu kupa'pisangka­anga, iami anjo panggaukangnu na kuhukkungi buttaya. Lanri anjo na passang­mako anjama battala' ilalang tallasa'nu barang a'pamumbaji wassele' lanjari kanre-kanreangnu. Anjo buttaya lanapatimbo­angko bunga jabe siagang rompong, na battu anjoreng tongpi nampa anjari kanre-kanreangnu. Nukaresoi sarropi anjo buttaya nampa napammumbaangko wassele', sanggennu sileo' buttaya, nasaba' ikau battuko ri buttaya, na nulammotere' anjari butta nasaba' ikau limpurang buttajako.”
IAdam naarengi bainenna Hawa (tasserangna tallasa'), na iami lanjari anrong ri iangasengna rupa tau. Na Karaeng Alla-taala amparekangi pakeang battu ri bukkuleng olo'-olo', nampa napapakeangi iAdam siagang bainenna.            
                                                                                                 Pa'jariang 3:14-21
Niondangmi taua battu ri koko Eden
Iami anjo na nakanamo Karaeng Alla-taala: “Ri kamma-kammaya anne rupa taua singkammama', lanri naissengnamo kerea bajika siagang kodia. Kamma­mi anjo na tena tongmo kupabbeangi angnganre rappo kayu pa'pa'­tallasaka gappa na'tallasa' tatappu'."
Naniondang assulu'mo anjo taua ri koko Eden ri Alla-taala na nisuro anjama butta nakabattuia. Ri lebba'namo niondang naboli'mi Karaeng Alla-taala anjoreng ri bageang timoro'na koko Eden pakammi' siagang berang labbu a'rinra-rinra na tassila'-sila' lanjagai pantamaang ri poko' kayu pa'pa'tallasaka.                            Pa'jariang 3:22-24
 
Battu ri sikuntuna ana'na Adam siagang Hawa, talluji niisseng arengna ana' bura'nena, iamintu Kain na Habel siagang Set. Na narapiki 930 taung umuru'na Adam nampa mate.